بسیاری از ما اصطلاح شکاف دیجیتال یا شکاف دیجیتالی (به انگلیسی: Digital Divide) را صرفاً در خبرها از زبان سیاستمداران و سیاستگذاران می‌شنویم. اصطلاح شکاف دیجیتال هم‌چنین اصطلاحی رایج در گزارش‌ های کلان حوزه‌ی فناوری اطلاعات است.

همه‌ی این‌ها باعث می‌شود که کمتر به تعریف شکاف دیجیتالی و  مصداق های آن فکر کنیم یا اصلاً ببینیم که نقش و جایگاه ما در برابر این پدیده چیست و کجاست؟

شکاف دیجیتالی (Digital divide) چیست؟

اصطلاح شکاف دیجیتالی اولین بار در دهه ۱۹۹۰ ایجاد شد و به طور کلی به نامنظم و ناموزون بودن فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) اشاره دارد. در واقع شکاف دیجیتالی دو سطح دارد. شکاف سطح اول به دسترسی نابرابر بخش‌های مختلف جامعه به فناوری اشاره می‌کند در حالی که شکاف سطح دوم به استفاده نابرابر از این فناوری اشاره دارد.

در واقع پس از ظهور فناوری‌های مدرن که با سرعت بسیار بالایی در میان زندگی مردم نفوذ کردند، انقلابی عظیم در دنیای دانش و فناوری رخ داد که در نهایت منجر به ظهور شکاف جدایی بین کشورهای ثروتمند و کشورهای فقیر یا بین کشورهای شمال و کشورهای جنوب شد که از آن به عنوان شکاف دیجیتال یاد می‌شود. در مواردی حتی این شکاف یک چالش بزرگ برای کشورهای در حال توسعه یا فقیر برای همگام شدن با توسعه اطلاعات محسوب می‌گردد.

شکاف دیجیتالی همان عدم تعادل جریان ارتباط اطلاعات است. با این حال آمار و نتایج مطالعات به ما نشان می‌دهد که با وجود تمامی تلاش‌هایی که به منظور توسعه و نوسازی در کل دنیا انجام شده است، این شکاف همچنان باقی خواهد ماند؛ زیرا سال به سال به میزان قشر فقیر دنیا افزوده می‌گردد.

شکاف دیجیتال اصطلاحی نیست که تنها به تمایز بین کشورهای شمال و کشورهای جنوب محدود شود، بلکه این شکاف بین ثروتمندان تحصیلکرده، فقیران، سیاهپوستان و سفیدپوستان نیز موجود است.

شکاف دیجیتالی چگونه شکل می‌گیرد؟

ون دایک در کتاب‌های شکاف رو به رشد (Deepening Divide) و جامعه شبکه ای (Network Society) علت شکل گیری شکاف دیجیتالی را – با ادبیات تقریباً یکسان – چنین شرح می‌دهد:

علتِ مستقیمِ دسترسی نابرابر به تکنولوژی دیجیتال در جامعه، شیوه‌ی توزیع بسیاری از منابع است.

همان‌طور که می‌بینید، توضیحات ون دایک در حدی کلی است که تقریباً هر عاملی را در بر می‌گیرد.

شاید مهم‌ترین پیام این تعریف، آن باشد که شکاف دیجیتال را هرگز نمی‌توان به صورت کامل حذف کرد؛ چنان‌که توزیع نابرابر منابع آن هم با این تعریف گسترده را نمی‌توان از بین برد. بنابراین، چه مردم و چه سیاست‌گذاران صرفاً می‌توانند در راستای کمرنگ کردن شکاف دیجیتالی یا جلوگیری از گسترش شکاف دیجیتالی گام بردارند اما خوش‌بینانه است که انتظار داشته باشیم اصطلاح شکاف دیجیتالی روزی معنای خود را به کلی از دست بدهد.

انواع شکاف دیجیتال

شکاف دیجیتال انواع مختلفی دارد که تمامی آنها به میزان دسترسی ما به اینترنت ارتباط دارند. برخی از شکاف‌های دیجیتال موجود در دنیا  که از اهمیت بالای دیجیتال مارکتینگ برای کسب و کار می باشند عبارتند از:

• شکاف ناشی از جنسیت

طبق گزارشاتی که در سال ۲۰۱۳ تهیه شده‌اند گفته شده است که شکاف جنسیتی ناشی از عدم دسترسی و در اختیار داشتن اینترنت است و آمار ناشی از آن خصوصاً در کشورهای در حال توسعه بسیار زیاد است. گرچه اکنون در سال ۲۰۲۰ دیگر استفاده از تلفن همراه هوشمند به امری ضروری تبدیل شده است، اما گزارشات اعلام شده حاکی از این موضوع هستند که میزان استفاده زنان و مردان از این امکانات به یک میزان نیست و زنان هنوز نتوانسته‌اند در این زمینه به برابری در استفاده از اینترنت با مردان برسند.

خصوصاً در کشورهای کم درآمد میزان استفاده مردان از این امکانات چیزی حدود ۹۰ درصد بیشتر از زنان است. نکته جالب تر این است که در میان زنانی که تلفن همراه دارند ۱.۲ میلیارد از آن‌ها که در کشورهای کم درآمد ساکنند به اینترنت دسترسی ندارند.

• شکاف اجتماعی

دسترسی به اینترنت باعث ایجاد روابط و محافل اجتماعی در میان افراد دارای علایق مشترک می‌شود. سیستم عامل‌های رسانه‌های اجتماعی مانند؛ توییتر و فیس بوک بر اساس علایق مشابه افراد برایشان گروه‌های مشترک ایجاد می‌کند.

امروزه دیگر بیش از هر زمان دیگری استفاده از اینترنت بر طبقه‌ بندی اجتماعی افراد تأثیر گذاشته است. این امر بیشتر در جوامعی که بیشتر افراد به اینترنت دسترسی دارند و دیگر جوامعی که به اینترنت متصل نیستند مشهود است. در واقع دیگر گروه‌ های غیر متصل به حاشیه رانده می‌شوند؛ زیرا نمیتوانند خود را با جوامع و اقشار متصل به اینترنت وفق دهند.

• شکاف دسترسی جهانی

افراد مبتلا به معلولیت‌های جسمی ممکن است هنگام دسترسی به اینترنت نتوانند از سخت افزارها و نرم افزارهای موجود استفاده کنند. در برخی از نقاط جهان نیز به دلیل کمبود مهارت سواد دیجیتالی و سطح پایین تحصیلات ممکن است برخی افراد از اینترنت و پتانسیل گسترده آن عقب بمانند.

عوامل تاثیرگذار بر شکاف دیجیتالی

نابرابری‌های دیجیتالی تمایزهای قابل توجهی را در میان جوامع مختلف جهانی ایجاد کرده است، که برخی از بارزترین نتایج حاصل از شکاف دیجیتالی شامل موارد زیر است:

• تاثیرات ناشی از شکاف بر اقتصاد

خدمات مخابراتی و استفاده گسترده از اینترنت می‌تواند اقتصاد یک کشور را تقویت سازد. همچنین مردم می‌توانند از این طریق با از بین بردن ازدحام‌های ترافیکی به خریدهای آنلاین بپردازند زیرا؛ انجام این جور معاملات بدون استفاده از هرگونه کاغذ یک رویکرد مناسب برای ایجاد توانمندی اقتصادی است. شکاف اقتصادی در حال حاضر در کشورهای در حال توسعه‌ای که قدرت ادغام کافی فناوری اطلاعات و ارتباطات را ندارند، بیشتر از سایر کشورهای دیگر است.

• تاثیر شکاف دیجیتال بر آموزش

شاید بتوان یکی از اصلی‌ترین عوامل ایجاد شکاف دیجیتالی در ایران را عدم دسترسی عده و قشر خاصی از کودکان، خصوصاً دختران به امکانات آموزشی دانست. از آن‌ جایی که اینترنت کتابخانه‌ای غنی از هرگونه اطلاعات است، اکنون دیگر بیش از هر زمان دیگری این موضع اهمیت دارد تا سیستم‌های آموزشی بتوانند آموزش‌های خود را با علم و تکنولوژی مطابقت دهند.

همواره دستیابی به فناوری اطلاعات و ارتباطات با موفقیت‌ها و تحقیقات عالی علمی در ارتباط مستقیم بوده است. از آن‌ جایی که آموزش قدرت ذهن انسان را توانمند می‌سازد و او را برای رسیدن به موفقیت‌های چشمگیر در جامعه آماده می‌سازد، دیگر وجود هرگونه شکاف دیجیتالی می‌تواند یک سد در راه رسیدن قشر خاصی از مردم یک کشور یا یک منطقه به موفقیت شود.

• تاثیر شکاف دیجیتالی در حوزه‌های اجتماعی

امروزه دیگر میزان دسترسی شما به اینترنت است که ارتباطاتتان را  پیش می‌برد. امروزه دیگر سیستم عامل رسانه‌های اجتماعی مانند، فیس‌بوک در میان مردم تعامل و رابطه برقرار می‌کنند و آن‌ها را به عنوان دوست و یا خانواده به یکدیگر متصل می‌سازند. همچنین یکی از فواید استفاده و مدیریت رسانه اجتماعی این است که ما می‌توانیم سریعتر از اتکا به روزنامه‌های سنتی به اطلاعات مورد نظر خود دسترسی پیدا کنیم.

هنر و موسیقی جزو مهم ترین عواملی هستند که به طرز چشمگیری توسط فناوری متحول گشته‌اند و دیگر جزو مزایایی محسوب می‌شوند که جوامع محروم از اینترنت از آن‌ها بی‌بهره خواهد ماند. پس با توجه به تمامی این نکات می‌توان گفت که رفع شکاف دیجیتالی برای توانمند‌سازی کشورهای در حال توسعه امری بسیار ضروری است.

• تاثیر کلی شکاف دیجیتالی بر جامعه

شکاف دیجیتالی به طرزی آشکار به تفکیک افراد جامعه از نظر قومیت‌ها، سن، نژاد و جنسیت پرداخته است. اینگونه فناوری‌ها تاکنون باعث شده‌اند که در جامعه نوعی پوشش و سد میان افرادی که دسترسی به اینترنت دارند و افرادی که فاقد این دسترسی هستند ایجاد شود.

مشکلات مربوط به شکاف دیجیتال

از دیدگاه اجتماعی، هنگامی که بخش مهمی از مردم به تمام فناوری های مهم دسترسی ندارند، نابرابری های جدید اقتصادی و اجتماعی بوجود می آید.

به همین ترتیب، در فن آوری های جدید دو قطب متضاد وجود دارد و آنها به وضوح بر بازار کار تأثیر می گذارند:

افرادی که دسترسی کامل به فناوری دارند.

کسانی که نمی توانند به آن دسترسی داشته باشند زیرا این کار دشوار، گران یا غیرممکن است

این شکاف نه تنها میان کشورهای مختلف وجود دارد، بلکه داخل کشورها نیز مشاهده می شود. یعنی در برخی از شهرهای یک کشور ممکن است امکانات مناسب وجود داشه و در برخی شهرهای دیگر وجود نداشته باشد.

بنابراین ، کشورهایی که نمی توانند از فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) استفاده کنند ، رقابت را از دست می دهند. علاوه بر این ، تفاوت بین افرادی که به آنها دسترسی دارند و کسانی که در همان کشور به آنها دسترسی ندارند، شکاف جدیدی را در بازار کار ایجاد می کند. در آن کشورها، افراد ممتاز در بیشتر مواقع وارد کار شده و شغل خود را انتخاب می کنند.

پایان